Ustawodawca wyszedł z założenia, że zmarły ma obowiązek pozostawienia swojego majątku swojej rodzinie. Co do zasady, żadna z osób najbliższych spadkodawcy nie powinna zostać pominięta przy dzieleniu się majątkiem zmarłego.
Zdarzają się jednak sytuacje, że osoby najbliższe zostają pokrzywdzone przez spadkodawcę. W praktyce możemy tu mieć do czynienia z dwiema sytuacjami. Pierwsza z nich polega na tym, że spadkodawca sporządza testament, w którym pomija część osób uprawnionych do zachowku. Nie używam tu słowa „wydziedziczenie”, ponieważ jest to nazwa instytucji opisanej w art. 1008 k.c. Wydziedziczenie to pozbawienie danej osoby prawa do ubiegania się o zachowek. Pominięcie w testamencie polega tutaj na tym, że osoba uprawniona do zachowku nie zostaje wymieniona w testamencie jako powołana do dziedziczenia. Z drugim typem przypadków pokrzywdzenia najbliższych zmarłego mamy do czynienia wówczas, gdy spadkodawca za życia wyzbywa się majątku w drodze darowizny.
Pierwszym krokiem w celu zainicjowania sprawy o zachowek powinno być ustalenie kręgu spadkobierców zmarłego. Oznacza to konieczność uzyskania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia. Jest to o tyle istotne, że w toku sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, jeśli spadkodawca pozostawił testament, osoba która byłaby powołana do dziedziczenia z ustawy, może wykazywać nieważność ostatniej woli zmarłego. W razie skutecznego podważenia testamentu, Sąd stwierdzi nabycie spadku na podstawie ustawy. Nie będzie wówczas konieczności występowania o zachowek, ponieważ kręgi osób uprawnionych do zachowku i powołanych do dziedziczenia z ustawy w pierwszej kolejności, pokrywają się.
Ustalenie, przeciwko komu należy wystąpić z żądaniem zapłaty zachowku, zazwyczaj nie nastręcza trudności. Kłopot może pojawić się wówczas, jeżeli zmarły był właścicielem kilku nieruchomości albo kilka osób zostało obdarowanych za życia spadkodawcy. Konieczne jest wówczas kalkulowanie, jaka jest wartość poszczególnych składników majątku, które należały do zmarłego. WAŻNE! Jeżeli osoba uposażona przez spadkodawcę sama jest uprawniona do zachowku, wówczas jej odpowiedzialność za zapłatę zachowku jest ograniczona. Osoba zobowiązana może obronić się przed roszczeniem wykazując, że ewentualne zasądzenie zachowku na rzecz powoda pozbawi ją jej własnego zachowku. Dlatego też należy brać pod uwagę całość operacji dotyczących majątku zmarłego zarówno przy ustalaniu, przeciwko komu można wytoczyć sprawę o zachowek, jak i przy szacowaniu wartości własnego roszczenia.
W pozwie o zachowek należy wskazać, jakiej kwoty domaga się powód. WAŻNE! Roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym. Osobie uprawnionej do zachowku nie przysługuje prawo do żądania przeniesienia własności rzeczy wchodzących w skład spadku lub przedmiotów darowizny. Jednakże osoba obdarowana może zwolnić się od odpowiedzialności poprzez dobrowolne wydanie przedmiotu darowizny.
Obliczenie wartości zachowku powinno odbyć się według określonego algorytmu.
Zachowek co do zasady stanowi połowę wartości udziału, który by przypadał osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Aczkolwiek w odniesieniu do osób trwale niezdolnych do pracy i małoletnich zachowek wynosi 2/3 tej wartości. WAŻNE! Przy ustalaniu wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu w razie dziedziczenia ustawowego, należy brać pod uwagę treść art. 992 k.c. Nie można automatycznie przyjmować wartości udziału wynikającej z postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia.
Ustalenie wysokości roszczenia wymaga także określenia wartości majątku, jaki podlega zaliczeniu na poczet wartości zachowku. Sumuje się tu cenę rzeczy pozostawionych przez spadkodawcę przy czym część składników zostało z tego zaliczenia wyłączone (na przykład na podstawie art. 993 oraz 994 k.c.). WAŻNE! Z punktu widzenia pozwanego, może on kwestionować wartość poszczególnych składników majątku podanych przez powoda. W takim układzie konieczne będzie zgłoszenie wniosku o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, celem ustalenia ich wartości.